श्री अ
रविंद गुप्ता हे गेल्या २५ वर्षापासून कृतीशील विज्ञान शिक्षणाचे प्रचारक म्हणून कार्यरत आहेत.त्याचबरोतर जागतिक दर्जाचे साहित्य हिंदीमध्ये भाषांतर करून मुलांपर्यंत पोचविण्याचे काम देखिल ते करताहेत.सध्या ते चिल्ड्रेन्स सायन्य सेंटर, इंटर युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर एस्ट्रॉनॉमी अँड एस्ट्रोफिजिक्स, पुणे येथे कार्यरत आहेत. एक अभियंता, शिक्षक, पुस्तकपेमी, भाषांतरकार अशी त्यांची कितीतरी रुपे आपल्याला पहायला मिळतात.
"मलां मुलांमध्ये खेळणीवाला म्हणून ओळखणे खूप आवडेल" ते स्वत:बददल बोलताना म्हणतात. IIT खरगपूर येथून अभियंता म्हणून बाहेर पडल्यावर त्यांनी TELCO मध्ये काम केले, आणि आज आपलं जीवन मुलांना विज्ञानाची गोडी लागावी म्हणून वैज्ञानिक तथ्ये सोपी करुन सांगण्यासाठी वाहून घेतले आहे. आपल्या कामाबदल बोलताना ते म्हणतात." २५ वर्षापूर्वी मला असं जाणवलं की वैज्ञानिक तथ्ये मुलांना जर खेळण्यांच्या साहयाने शिकविता आली तर ती त्यांच्या चांगली लक्षात राहतात." याच तत्वावर ते काम करतात. व मुलांचे शिक्षण आनंददायी करतात.आणखी एक गोष्ट ही खेळणी ते तयार करुन आयती मुलांच्या हाती देत नाहीत तर ती तयार कशी करायची याचे मार्गदर्शन करतात. मुलांना यातून सर्जनशीलतेचा आनंद मिळतो.त्यांनी खूप विषयांवर खेळणी बनविली आहेत. एखादया जादूगाराने आपल्या पोतडीतून आश्चर्यकारक वस्तू बाहेर काढाव्या तसे ते वैज्ञानिक खेळणी काढतात.उदाहरणादाखल सांगायचे झाले तर काडेपेटीच्या काडयांपासून तयार केलेला मेकॅनो,चुंबक व बॅटरीपासेन तयार केलेली मोटार,फिल्म रोल आणि सायकलच्या टयूबपासून बनविलेला फुगे फुगविण्याचा पंप,,वर्तमानपत्रापासून बनविलेला गोटया खाणारा उंदीर, काडयापेटीचे विविध खेळ,असे खूप काही सांगता येईल. यात मुलेआणखी खूष होतात जेव्हा ते ही सर्व खेळणी स्वत: बनवू शकतात.
साधी सोपी आणि कुणीही बनवू शकेल अशी ही खेळणी सहसा घरातल्या साहित्यातून बनविता येतात. निरुपयोगी पुठठे, सायकलचे टयूब, रिकामी टूथपेस्टची टयूब, कागद, बॅटरी , पेनची रीफील, रिकामे खोके, बाटल्या, खेळणी बनविण्यासाठी खतील काहीही त्यांना चालते. त्यासाठी दुकानातून महागडे साहित्य काहीही आणावे लागत नाही; आणि अशा कच-यातून ते विज्ञान शिकविणारी सुंदर खेळणी तयार करतात. ते सांगतात "हे साहीत्य गोळा करण्यातच खरी मजा आहे. आणि मला नाही वाटत या साहित्याचा कधी तुटवडा पडेल. आपल्याला यातून मुलांना सवय लावायची आहे की या कच-यात दडलेली अनेक खेळणी त्यांनी स्वत: शोधावीत व स्वत: तयार करावीत."
ही टाकावू वस्तूंपासून खेळणी तयार करण्याची सवय त्यांनी लहानपणापासून जपली आहे. गरीब कुटुंबात जन्मलेल्या श्री गुप्ता यांना खेळण्यांचा खर्च परवडण्यासारखा नव्हता म्हणून त्यांनी त्यावर हा मार्ग काढला. त्यांना त्यांच्याजवळ असलेली तुटकी पेटी आजही आठवते ,ज्यात अनेक निरुपयोगी वस्तूंचा भरणा होता आणि जे त्यांच्या प्रयोगासाठी साहित्य ठरले.,जरी साहित्य अपुरे असले तरी त्यातून निर्माण होणारी खेळणी मात्र अमर्याद होती. "माझे आईवडील शाळा शिकलेले नव्हते पण मुलांसाठी मात्र त्यांनी अत्यंत चांगले शिक्षण दिले.माझ्या आईने आम्हा भावंडांना आत्मविश्वास दिला. माझ्या खेळण्यांबददल तिने कधीही विरोध केला नाही, तर मला नेहमी उत्तेजनच दिले. " ते पुढे सांगतांना म्हणतात.त्यांच्या मनावर लहानपणापासून एक तत्व बिंबले होते " जर तुम्हाला देवाला आवडायचे असेल, तर गरीबांची सेवा करा."एका ननचे हे शब्द अजूनही त्यांना ऐकू येतात.,आणि हेच त्यांच्या कार्यातूनही प्रतिबिंबीत होते आहे.
घरची परीस्थिती हलाखीची असूनही श्री. गुप्ता यांनी IIT त प्रवेश मिळविला तो आपल्या प्रखर बुदधीमत्तेच्या जोरावर. पुढील पाच वर्षे शिकण्यात , ज्ञान मिळविण्यात गेली, "मला माझ्या अभ्यासक्रमापेक्षाही जास्त माझ्या सहकार्यांकडून शिकायला मिळाले.," ते चटकन बोलुन जातात. ब-याचदा वर्ग बुडवून मित्रांसोबत विविध प्रकारचे मॉडेल त्यांनी तयार केले.
आणि शिक्षण पूर्ण झाल्यावर ते नोकरीसाठी TELCO मध्ये रुजू झाले. तेथेसुदधा कामगारांशी त्यांचे जिव्हाळयाचे संबंध होते. त्यानी कामगारांचे लॉगबुक मराठीमध्ये केले ज्याचा कामगारांना फायदा झाला . कामगारांना त्यांनी अभियांत्रिकीचे सोपे सोपे कंसेप्ट शिकवायला सुरुवात केली.उदा. सर्किट डायग्राम इ.
पण त्यांना तिथे चुकल्याचुकल्यासारखे वाटत होते. त्यानी एक वर्षाची अध्ययन रजा घेतली व होशंगाबाद सायंस टीचिंग प्रोग्राम (HSTP) येथे प्रवेश घेतला.या प्रशिक्षणाची प्रेरणा होती,मुलांना विज्ञान कृतियुक्त आणि प्रयोगशीलतेने शिकविणे. सहा महिने त्यांनी तिथे काम केले. या ठिकाणी त्यांना टाकावू वस्तूंपासून खेळणी तयार करण्याची प्रेरणा मिळाली व येथेच त्यांनी त्यांचे पहिले खेळणे बनविले मॅकॅनो, काडेपेटीच्या काडया व सायकलच्या वॉलच्या रबरापासून त्यांनी हा मॅकॅनो बनविला होता.
तेव्हापासून त्यांना मागे वळून कधी असे पाहिलेच नाही.त्यांनी जवळपास २५० खेळणी व शैक्षणिक साधने टाकावू वस्तूंपासून बनवली आहेत. ही सर्व खेळणी त्यांनी शब्दरूप करून त्याची पुस्तकेही काढली आहेत.जी अनेक भाषांमध्ये अत्यंत माफक दरात उपलब्ध करुन देण्यात आली आहेत. Little Toys, Ten Little Fingers, String Games, Matchstick Models and Other Science Experiments , Pumps from the Dump, and The Toy Bag ही काही नावे सांगता येतील. गुप्ता यांनी कंट्रीवाईड क्लासरुम साठी जवळपास ७० हून अधिक फिल्मस बनविलया आहेत.,त्याचबरोबर तरंग ही दूरदर्शनवरील मालिका सुदधा त्यांचीच निर्मिती आहे.याचबरोबर देशभरातील जवळपास १३०० शाळांमध्ये त्यांनी खच विषयावर कार्यशाळा घेतल्या आहेत. त्यांच्या या कार्याबददल त्यांना पहिला विज्ञान प्रसारक पुरस्कार आणि UGC चा हरी ओम श्री पुरस्कार प्राप्त झाला आहे.
या खडतर प्रवासात त्यांना अनंत अडचणी आल्या पण ते आपल्या मार्गावर ठाम राहिले व आजही मुलांचे विज्ञान शिक्षण नुसते शिक्षण न रहावे तर त्यात मुलांना गंमत वाटावी मजा वाटावी , ही प्रक्रिया आनंददायी व्हावी म्हणून ते प्रयत्नशील आहेत.त्यांचा हा प्रयत्नही असतो की त्यांची ही खेळणी गरीब मुलांपर्यंत पोहचावी त्यामागचे विज्ञान त्याला समजावे. शिक्षणात त्याला गरीबीची अडचण येवू नये. "आपली सरासरी एक धारणा असते की , विज्ञानाचे प्रयोग हे फक्त प्रयोगशाळेत आणि परीक्षानळया व काचेच्या चित्रविचित्र पात्रांमधूनच करता येतात.पण सूत्रांच्या जंजाळात अडखळल्यापेक्षा सोप्या पदधतीने देखिल विज्ञान शिकता शिकता येतात." श्री गुप्ता सांगतात.. "मुलांसाठी तर सर्व विश्व म्हणजे प्रयोगशाळा आहे. आम्ही मुलांना निसर्गाच्या जवळ जायला शिकवायचे विसरलो आहोत. आपण जर त्यांना दाखवून दिले की गतीचे नियम, भूमितीचे नियम त्यांच्या आजूबाजूलाच असतात तर विज्ञान शिकताना त्यांना काहीच अडचण येणार नाही."
मुले आणि विज्ञान यांच्यातील अंतर दूर होण्यासाठी श्री अरविंद गुप्ता यांना असे वाटते की यासाठी देशपातळीवर प्रयत्न व्हायला हवे आहेत.विज्ञानविषयक नियतकालिके तसेच वेबसाईट नसल्याबददल ते खंत व्यक्त करतात. खबाबतीत त्यांना आयुका कडून अपेक्षा आहेत.
या विज्ञानप्रसाराबरोबरच श्री गुप्ता हे भाषांतराच्या कामातही भरीव योगदान देत आहेत. त्यांना १०० च्या वर पुस्तके भारतिय भाषांमध्ये भाषांतरीत केली आहेत.मुलांमध्ये वाचनाची गोडी लागावी म्हणून त्यांचे हे प्रयत्न आहेत.,गेल्या १५ वर्षांपासून ते National Book Trust शी संबंधित आहेत. त्यांचे ब्रीदवाक्यच आहे "A million books for a billion people."
येथे त्यांना भेटता येईल.
रविंद गुप्ता हे गेल्या २५ वर्षापासून कृतीशील विज्ञान शिक्षणाचे प्रचारक म्हणून कार्यरत आहेत.त्याचबरोतर जागतिक दर्जाचे साहित्य हिंदीमध्ये भाषांतर करून मुलांपर्यंत पोचविण्याचे काम देखिल ते करताहेत.सध्या ते चिल्ड्रेन्स सायन्य सेंटर, इंटर युनिव्हर्सिटी सेंटर फॉर एस्ट्रॉनॉमी अँड एस्ट्रोफिजिक्स, पुणे येथे कार्यरत आहेत. एक अभियंता, शिक्षक, पुस्तकपेमी, भाषांतरकार अशी त्यांची कितीतरी रुपे आपल्याला पहायला मिळतात."मलां मुलांमध्ये खेळणीवाला म्हणून ओळखणे खूप आवडेल" ते स्वत:बददल बोलताना म्हणतात. IIT खरगपूर येथून अभियंता म्हणून बाहेर पडल्यावर त्यांनी TELCO मध्ये काम केले, आणि आज आपलं जीवन मुलांना विज्ञानाची गोडी लागावी म्हणून वैज्ञानिक तथ्ये सोपी करुन सांगण्यासाठी वाहून घेतले आहे. आपल्या कामाबदल बोलताना ते म्हणतात." २५ वर्षापूर्वी मला असं जाणवलं की वैज्ञानिक तथ्ये मुलांना जर खेळण्यांच्या साहयाने शिकविता आली तर ती त्यांच्या चांगली लक्षात राहतात." याच तत्वावर ते काम करतात. व मुलांचे शिक्षण आनंददायी करतात.आणखी एक गोष्ट ही खेळणी ते तयार करुन आयती मुलांच्या हाती देत नाहीत तर ती तयार कशी करायची याचे मार्गदर्शन करतात. मुलांना यातून सर्जनशीलतेचा आनंद मिळतो.त्यांनी खूप विषयांवर खेळणी बनविली आहेत. एखादया जादूगाराने आपल्या पोतडीतून आश्चर्यकारक वस्तू बाहेर काढाव्या तसे ते वैज्ञानिक खेळणी काढतात.उदाहरणादाखल सांगायचे झाले तर काडेपेटीच्या काडयांपासून तयार केलेला मेकॅनो,चुंबक व बॅटरीपासेन तयार केलेली मोटार,फिल्म रोल आणि सायकलच्या टयूबपासून बनविलेला फुगे फुगविण्याचा पंप,,वर्तमानपत्रापासून बनविलेला गोटया खाणारा उंदीर, काडयापेटीचे विविध खेळ,असे खूप काही सांगता येईल. यात मुलेआणखी खूष होतात जेव्हा ते ही सर्व खेळणी स्वत: बनवू शकतात.
साधी सोपी आणि कुणीही बनवू शकेल अशी ही खेळणी सहसा घरातल्या साहित्यातून बनविता येतात. निरुपयोगी पुठठे, सायकलचे टयूब, रिकामी टूथपेस्टची टयूब, कागद, बॅटरी , पेनची रीफील, रिकामे खोके, बाटल्या, खेळणी बनविण्यासाठी खतील काहीही त्यांना चालते. त्यासाठी दुकानातून महागडे साहित्य काहीही आणावे लागत नाही; आणि अशा कच-यातून ते विज्ञान शिकविणारी सुंदर खेळणी तयार करतात. ते सांगतात "हे साहीत्य गोळा करण्यातच खरी मजा आहे. आणि मला नाही वाटत या साहित्याचा कधी तुटवडा पडेल. आपल्याला यातून मुलांना सवय लावायची आहे की या कच-यात दडलेली अनेक खेळणी त्यांनी स्वत: शोधावीत व स्वत: तयार करावीत."
ही टाकावू वस्तूंपासून खेळणी तयार करण्याची सवय त्यांनी लहानपणापासून जपली आहे. गरीब कुटुंबात जन्मलेल्या श्री गुप्ता यांना खेळण्यांचा खर्च परवडण्यासारखा नव्हता म्हणून त्यांनी त्यावर हा मार्ग काढला. त्यांना त्यांच्याजवळ असलेली तुटकी पेटी आजही आठवते ,ज्यात अनेक निरुपयोगी वस्तूंचा भरणा होता आणि जे त्यांच्या प्रयोगासाठी साहित्य ठरले.,जरी साहित्य अपुरे असले तरी त्यातून निर्माण होणारी खेळणी मात्र अमर्याद होती. "माझे आईवडील शाळा शिकलेले नव्हते पण मुलांसाठी मात्र त्यांनी अत्यंत चांगले शिक्षण दिले.माझ्या आईने आम्हा भावंडांना आत्मविश्वास दिला. माझ्या खेळण्यांबददल तिने कधीही विरोध केला नाही, तर मला नेहमी उत्तेजनच दिले. " ते पुढे सांगतांना म्हणतात.त्यांच्या मनावर लहानपणापासून एक तत्व बिंबले होते " जर तुम्हाला देवाला आवडायचे असेल, तर गरीबांची सेवा करा."एका ननचे हे शब्द अजूनही त्यांना ऐकू येतात.,आणि हेच त्यांच्या कार्यातूनही प्रतिबिंबीत होते आहे.
घरची परीस्थिती हलाखीची असूनही श्री. गुप्ता यांनी IIT त प्रवेश मिळविला तो आपल्या प्रखर बुदधीमत्तेच्या जोरावर. पुढील पाच वर्षे शिकण्यात , ज्ञान मिळविण्यात गेली, "मला माझ्या अभ्यासक्रमापेक्षाही जास्त माझ्या सहकार्यांकडून शिकायला मिळाले.," ते चटकन बोलुन जातात. ब-याचदा वर्ग बुडवून मित्रांसोबत विविध प्रकारचे मॉडेल त्यांनी तयार केले.
आणि शिक्षण पूर्ण झाल्यावर ते नोकरीसाठी TELCO मध्ये रुजू झाले. तेथेसुदधा कामगारांशी त्यांचे जिव्हाळयाचे संबंध होते. त्यानी कामगारांचे लॉगबुक मराठीमध्ये केले ज्याचा कामगारांना फायदा झाला . कामगारांना त्यांनी अभियांत्रिकीचे सोपे सोपे कंसेप्ट शिकवायला सुरुवात केली.उदा. सर्किट डायग्राम इ.
पण त्यांना तिथे चुकल्याचुकल्यासारखे वाटत होते. त्यानी एक वर्षाची अध्ययन रजा घेतली व होशंगाबाद सायंस टीचिंग प्रोग्राम (HSTP) येथे प्रवेश घेतला.या प्रशिक्षणाची प्रेरणा होती,मुलांना विज्ञान कृतियुक्त आणि प्रयोगशीलतेने शिकविणे. सहा महिने त्यांनी तिथे काम केले. या ठिकाणी त्यांना टाकावू वस्तूंपासून खेळणी तयार करण्याची प्रेरणा मिळाली व येथेच त्यांनी त्यांचे पहिले खेळणे बनविले मॅकॅनो, काडेपेटीच्या काडया व सायकलच्या वॉलच्या रबरापासून त्यांनी हा मॅकॅनो बनविला होता.
तेव्हापासून त्यांना मागे वळून कधी असे पाहिलेच नाही.त्यांनी जवळपास २५० खेळणी व शैक्षणिक साधने टाकावू वस्तूंपासून बनवली आहेत. ही सर्व खेळणी त्यांनी शब्दरूप करून त्याची पुस्तकेही काढली आहेत.जी अनेक भाषांमध्ये अत्यंत माफक दरात उपलब्ध करुन देण्यात आली आहेत. Little Toys, Ten Little Fingers, String Games, Matchstick Models and Other Science Experiments , Pumps from the Dump, and The Toy Bag ही काही नावे सांगता येतील. गुप्ता यांनी कंट्रीवाईड क्लासरुम साठी जवळपास ७० हून अधिक फिल्मस बनविलया आहेत.,त्याचबरोबर तरंग ही दूरदर्शनवरील मालिका सुदधा त्यांचीच निर्मिती आहे.याचबरोबर देशभरातील जवळपास १३०० शाळांमध्ये त्यांनी खच विषयावर कार्यशाळा घेतल्या आहेत. त्यांच्या या कार्याबददल त्यांना पहिला विज्ञान प्रसारक पुरस्कार आणि UGC चा हरी ओम श्री पुरस्कार प्राप्त झाला आहे.
या खडतर प्रवासात त्यांना अनंत अडचणी आल्या पण ते आपल्या मार्गावर ठाम राहिले व आजही मुलांचे विज्ञान शिक्षण नुसते शिक्षण न रहावे तर त्यात मुलांना गंमत वाटावी मजा वाटावी , ही प्रक्रिया आनंददायी व्हावी म्हणून ते प्रयत्नशील आहेत.त्यांचा हा प्रयत्नही असतो की त्यांची ही खेळणी गरीब मुलांपर्यंत पोहचावी त्यामागचे विज्ञान त्याला समजावे. शिक्षणात त्याला गरीबीची अडचण येवू नये. "आपली सरासरी एक धारणा असते की , विज्ञानाचे प्रयोग हे फक्त प्रयोगशाळेत आणि परीक्षानळया व काचेच्या चित्रविचित्र पात्रांमधूनच करता येतात.पण सूत्रांच्या जंजाळात अडखळल्यापेक्षा सोप्या पदधतीने देखिल विज्ञान शिकता शिकता येतात." श्री गुप्ता सांगतात.. "मुलांसाठी तर सर्व विश्व म्हणजे प्रयोगशाळा आहे. आम्ही मुलांना निसर्गाच्या जवळ जायला शिकवायचे विसरलो आहोत. आपण जर त्यांना दाखवून दिले की गतीचे नियम, भूमितीचे नियम त्यांच्या आजूबाजूलाच असतात तर विज्ञान शिकताना त्यांना काहीच अडचण येणार नाही."
मुले आणि विज्ञान यांच्यातील अंतर दूर होण्यासाठी श्री अरविंद गुप्ता यांना असे वाटते की यासाठी देशपातळीवर प्रयत्न व्हायला हवे आहेत.विज्ञानविषयक नियतकालिके तसेच वेबसाईट नसल्याबददल ते खंत व्यक्त करतात. खबाबतीत त्यांना आयुका कडून अपेक्षा आहेत.
या विज्ञानप्रसाराबरोबरच श्री गुप्ता हे भाषांतराच्या कामातही भरीव योगदान देत आहेत. त्यांना १०० च्या वर पुस्तके भारतिय भाषांमध्ये भाषांतरीत केली आहेत.मुलांमध्ये वाचनाची गोडी लागावी म्हणून त्यांचे हे प्रयत्न आहेत.,गेल्या १५ वर्षांपासून ते National Book Trust शी संबंधित आहेत. त्यांचे ब्रीदवाक्यच आहे "A million books for a billion people."
येथे त्यांना भेटता येईल.
Posts
No comments:
Post a Comment